बडादशैं, नेपालको सबैभन्दा ठूलो सांस्कृतिक पर्व, केवल धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिले मात्र महत्वपूर्ण छैन; यसले काठमाडौं उपत्यकाको जनजीवन र वातावरणमा पनि ठूलो प्रभाव पारेको छ। दशैंले नेपालभर उत्सवको माहोल ल्याएको छ। यस क्रममा, विशेष गरी काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दाहरू आफ्नो जन्मथलोमा र गाउँ फर्कने क्रममा उपत्यका एक प्रकारले सुनसान बन्दै आएको छ। यस वर्ष पनि त्यस्तै भयो। २५ असोजदेखि २७ असोजसम्म काठमाडौं लगभग खाली जस्तो देखिएसँगै काठमाडौंको वायु गुणस्तर उल्लेखनीय रूपमा सुधार भयो।
  
काठमाडौं: दशैंका केही दिन स्वच्छ र शान्त  

तीन दिनसम्म काठमाडौंको वायु गुणस्तर सूचकांक (AQI) ८८ मा कायम रह्यो जुन ‘मध्यम’ श्रेणीमा पर्छ। सहरको आकाश खुलेको थियो, हावा शुद्ध थियो र प्रदूषणको कुनै प्रभाव देखिएन। ती दिनहरूमा हावा सफा भएको कारणले शहरवासीहरूले दशैंको समयमा स्वच्छ हावाको अनुभूति गर्न पाए। न कुनै ट्राफिक जाम, न धूलो, न प्रदूषण; काठमाडौं खुलेको, चिटिक्क देखियो। यहाँसम्म कि काठमाडौंबाट हिमfलहरू पनि सफा रूपमा देख्न सकियो । जुन सामान्यतया प्रदूषणको कारणले प्रस्ट देखिँदैन।  

फर्कंदैछ भीड, बढ्दैछ प्रदूषण  

तर, यो स्वच्छता धेरै दिन टिक्न सकेन। दशैंको मुख्य दिनहरू सकिएपछि, २७ असोजबाट मानिसहरू पुनः काठमाडौं फर्किन थालेका छन्। उपत्यकामा सवारीसाधनको चाप बढ्न थालेपछि वायुप्रदूषण सूचकांक पनि बढ्न थालेको छ। त्यसको प्रत्यक्ष प्रभाव वायुप्रदूषणमा देखिन थालेको छ। २८ असोजमा AQI ९७ मा पुगेको छ, र विशेषज्ञहरूका अनुसार आगामी केही दिनमा यो १३० नाघ्ने अनुमान गरिएको छ। १३० भन्दा माथिको AQI सूचकांकलाई ‘अस्वस्थ’ मानिन्छ, जसले मानिसको स्वास्थ्यमा नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । सवारीसाधनहरूको चापसँगै इन्धन दहनबाट निस्किने नाइट्रोजन अक्साइड र कार्बन नोअक्साइडजस्ता हानिकारक ग्यासहरूको मात्रा वायुमण्डलमा फेरि बढ्न थाल्यो। विशेष गरी काठमाडौंका साँघुरा र भीडभाड भएका सडकमा धूलो र फोहरजन्य प्रदूषण पनि बढ्न थालेको छ ।

मानौँ, वायुप्रदूषण र ट्राफिक जाम शहरको परिचय नै हो। केही दिनमै सहरमा न ट्राफिक जाम देखियो न त धूलो र धुँवाको बादल। यसबाट पनि प्रष्ट हुन्छ कि काठमाडौंको वायुप्रदूषण मुख्यतः मानिसहरूको भीड र सवारीसाधनको अत्यधिक प्रयोगको कारणले हुने गर्छ जसले गर्दा काठमाडौंको हावालाई लगातार प्रदूषित पारिरहेको छ।

बढ्दो प्रदूषण र यसको जनस्वास्थ्यमा पर्ने नकारात्मक प्रभाव र हावाको गुणस्तर खस्कँदै जाँदा आमनागरिकको जीवनस्तरमा सीधै असर पर्ने भएकाले दीर्घकालीन समाधानको खाँचो झन् झल्किएको छ। दशैंको बिदामा अनुभव गरिएको स्वच्छता र शान्त वातावरणले प्रदूषणमुक्त जीवनशैली सम्भव रहेको देखिए पनि, व्यवहारिक रूपमा यो कायम राख्नका लागि गम्भीर प्रयास आवश्यक देखिन्छ ।

दशैंपछि प्रदूषणको पुनरावृत्ति  

दशैंको समयमा खाली रहेको काठमाडौं एकपटक फेरि पुरानै अवस्थामा फर्कंदैछ। मानौँ, वायुप्रदूषण र ट्राफिक जाम शहरको परिचय नै हो। केही दिनमै सहरमा न ट्राफिक जाम देखियो न त धूलो र धुँवाको बादल। यसबाट पनि प्रष्ट हुन्छ कि काठमाडौंको वायुप्रदूषण मुख्यतः मानिसहरूको भीड र सवारीसाधनको अत्यधिक प्रयोगको कारणले हुने गर्छ जसले गर्दा काठमाडौंको हावालाई लगातार प्रदूषित पारिरहेको छ। कार्यालयहरू पुनः सञ्चालनमा आएसँगै सार्वजनिक र निजी यातायातको प्रयोगमा पनि वृद्धि भएको छ, जसले सहरलाई फेरि प्रदूषणको चक्रमा फसाएको छ। 

सोच्नुपर्ने समय: जनसंख्या र प्रदूषणको सम्बन्ध  

काठमाडौंको वातावरणीय सुधारका लागि यो समयले सोच्न र पुनर्विचार गर्ने अवसर दिएको छ। शहरीकरणको तीव्र गतिले मानिसहरूको संख्या असन्तुलित रूपमा बढ्दा सहरको वातावरणीय सहनशीलता कमजोर बन्दै गएको छ। सहरमा बसोबास गर्ने र दैनिक आवागमन गर्नेहरूको वृद्धि सँगै इन्धनमा आधारित सवारीसाधन, उद्योगधन्दा, र निर्माण कार्यहरूको चाप
पनि बढिरहेको छ । यदि हामीले जनसंख्या र यातायातको व्यवस्थापन गर्न सकियो भने सहरलाई स्वच्छ र दिगो बनाउनु असम्भव छैन। जनसंख्या व्यवस्थापनसँगै, सार्वजनिक यातायातको प्रवर्द्धन र हरियाली विस्तारजस्ता पहलहरूले पनि दीर्घकालीन समाधान दिन सक्छन्। 

बडादशैं अनुभवले काठमाडौंमा एउटा महत्त्वपूर्ण प्रश्न उठाउँछ— “के आधा जनसंख्या बाहिरिएमा प्रदूषण घटाउन सकिन्छ?” २५ देखि २७ असोजसम्मको स्वच्छ वातावरणले जनसंख्याको दबाब कम हुँदा काठमाडौं साँच्चै सफा र बाँच्न योग्य बन्छ भन्ने प्रष्ट सँग देखाएको छ।

अधिक जनसंख्याको कारणले हरेक क्षेत्रमा तनाव बढेको छ—चाहे त्यो यातायात होस्, फोहोरमैला व्यवस्थापन, वा आधारभूत सेवाहरूको आपूर्ति। मानिसहरूको संख्यामा वृद्धि हुनुको अर्थ केवल जनसांख्यिकीय वृद्धिमात्र नभई सहरमा उपभोग्य वस्तु र सेवाहरूको अत्यधिक प्रयोग र त्यसले निम्त्याउने प्रदूषण पनि हो। यसै कारणले गर्दा काठमाडौंजस्ता सहरहरूमा प्रदूषण केवल एउटा मौसमीय समस्या नभई वर्षभरि नै चुनौती बनेर रहने गरेको छ।  बडादशैं अनुभवले काठमाडौंमा एउटा महत्त्वपूर्ण प्रश्न उठाउँछ— “के आधा जनसंख्या बाहिरिएमा प्रदूषण घटाउन सकिन्छ?” २५ देखि २७ असोजसम्मको स्वच्छ वातावरणले जनसंख्याको दबाब कम हुँदा काठमाडौं साँच्चै सफा र बाँच्न योग्य बन्छ भन्ने प्रष्ट सँग देखाएको छ।

प्रदूषण नियन्त्रणका उपाय:

पहिलो र प्रभावकारी उपाय भनेको स्थानीय सरकार र सरोकारवाला निकायहरूले दीर्घकालीन नीति बनाउनुपर्ने देखिन्छ। विद्युतीय सवारीसाधनको प्रयोगलाई बढावा दिनु, निजी सवारीसाधनको संख्या घटाउनु, र प्रदूषण निगरानी प्रणालीलाई सुदृढ पार्नु प्राथमिकता हुनुपर्छ। जनसंख्याको चाप व्यवस्थापन गर्दै वातावरणीय नीति कडाइका साथ लागू गरिनुपर्छ। यससँगै, फोहोर व्यवस्थापन प्रणालीलाई सुधार गर्न जरुरी छ। फोहोरजन्य प्रदूषणबाट हावा र पानी दुवै दूषित हुने खतरा हुन्छ, जसलाई निकरण गर्न रिसाइक्लिङ र कम्पोस्टिङलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्ने हुन्छ। यसका लागि नगरपालिका र नागरिकको सहकार्यमा सचेतनामूलक
कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरिनुपर्छ।  

प्रदूषण नियन्त्रण केवल सरकार वा केही संस्थाहरूको प्रयासले मात्र सम्भव छैन; यो सबै नागरिकको सामूहिक प्रयासबाटै पूरा हुन सक्छ। हरित प्रविधि अपनाउँदै, सवारीसाधनमा निर्भरता घटाउँदै, र जनसहभागिता बढाउँदै मात्र काठमाडौंको हावालाई स्वच्छ र स्वस्थ बनाउन सम्भव छ।

नियमित रूपमा वायु गुणस्तरको निगरानी गर्दै प्रदूषणको मात्रा घटाउन नीतिगत हस्तक्षेप आवश्यक छ। सरकारी निकायहरूले प्रदूषण नियन्त्रणका लागि कठोर नियम लागू गर्नुपर्छ, जसमा सवारीसाधनको इन्धन गुणस्तर परीक्षण, उद्योगहरूको उत्सर्जन अनुगमन, र निर्माण क्षेत्रमा धूलो नियन्त्रणका मापदण्ड अपनाउनुपर्नेछ। सार्वजनिक सचेतना पनि प्रदूषण नियन्त्रणको एउटा महत्वपूर्ण अंग हो। नागरिकहरूलाई प्रदूषणको असर र नियन्त्रणका उपायहरूबारे जानकारी गराउन शिक्षा र सचेतनामूलक
कार्यक्रमहरू चलाउनु आवश्यक छ। जबसम्म सबै नागरिकहरूले प्रदूषण नियन्त्रणको जिम्मेवारी लिंदैनन्, दीर्घकालीन सुधार सम्भव हुँदैन। दशैंको समयमा देखिएको स्वच्छ वातावरणले काठमाडौंका बासिन्दाहरूलाई एउटा महत्वपूर्ण पाठ दिएको छ— यदि हामीले सही योजना र जिम्मेवारीपूर्वक काम ग-यौं भने प्रदूषणलाई व्यवस्थापन गर्न र सहरलाई स्वच्छ बनाउने सपना पूरा गर्न सकिन्छ। यस वर्षको बडादशैंले प्रदूषण र जनघनत्वबीचको सम्बन्ध प्रस्ट देखाएको छ। अबको चुनौती भनेकै यही अनुभवलाई आधार मानेर दीर्घकालीन समाधान खोज्नु हो।  

प्रदूषण नियन्त्रण केवल सरकार वा केही संस्थाहरूको प्रयासले मात्र सम्भव छैन; यो सबै नागरिकको सामूहिक प्रयासबाटै पूरा हुन सक्छ। हरित प्रविधि अपनाउँदै, सवारीसाधनमा निर्भरता घटाउँदै, र जनसहभागिता बढाउँदै मात्र काठमाडौंको हावालाई स्वच्छ र स्वस्थ बनाउन सम्भव छ। प्रदूषण नियन्त्रणका यी उपायहरू तत्काल लागू नगरेमा स्वास्थ्य र वातावरणीय संकट गहिरिंदै जान्छ। दिगो भविष्यको लागि आजै कदम चाल्न जरूरी छ।